قاچاق خاک؛ شایعه یا واقعیت؟

مدیرکل دفتر خاک وزارت جهاد با بیان اینکه درباره قاچاق خاک جوسازی می‌شود، گفت: در حوزه خاک با چالش های بزرگی مواجه هستیم که هیچ توجهی به آنها نمی‌شود و عده ای به حاشیه ها چسبیده اند.

به گزارش کرامت، قاچاق یا صادرات خاک مدت هاست قانونی یا غیرقانونی انجام می‌شود، از بخت بد هم لایحه حفاظت از خاک که در آن به ممنوعیت قاچاق خاک اشاره شده اگرچه به تصویب مجلس رسیده اما شورای نگهبان بر آن ایراد وارد کرده و آن را مجددا به مجلس ارسال کرده است. اما در این بین نقش وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط زیست و گمرک برای کنترل قاچاق یا صادارت تا چه اندازه است و دست چه کسانی یا نهادهایی پشت این ماجرا وجود دارد، اینها موضوعاتی است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

داستان واقعی است

متأسفانه ادامه قاچاق خاک ایران که از چند سال پیش شروع شده صحت دارد و طی آن یکسری افراد سودجو با بهانه‌های مختلف خاک حاصلخیز کشور را جمع آوری و به کشورهای حوزه خلیج فارس صادر می‌کنند تا صرف ساخت جزایر مصنوعی شود، خاکی که برای تولید فقط یک سانتیمتر مکعب آن یک قرن زمان نیاز است.

در هفته‌های اخیر مباحث مربوط به قاچاق خاک مجدداً بر سر زبان‌ها افتاده و مسئولان زیادی این مساله را تکذیب و در عین حال برخی نیز آن را تأیید کرده‌اند. براین اساس چندی قبل، سمیه رفیعی، رئیس فراکسیون محیط زیست در مجلس شورای اسلامی گفته بود: شاهد تداوم قاچاق خاک از کشورهای حوزه خلیج فارس هستیم.

عضو کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی تاکید کرده بود: نمایندگان خاصه در استان‌های فارس، سیستان و بلوچستان یا حتی شمال کشور و هرمزگان باید نسبت به این موضوع حساسیت بیشتری نشان دهند؛ معمولاً چون بیشترین گزارشات از تخلفات قاچاق خاک در لایه‌های خبری درج می‌شود، خاصه باید به این موضوع ورود جدی‌تری داشته باشند.

در این زمینه علی مراد اکبری، معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی در پاسخ به پرسشی مبنی بر مباحث مطرح شده درباره قاچاق خاک از کشور و نگرانی‌های ابراز شده از سوی برخی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی گفت: این بحث ۴ الی ۵ سال است که در کشور مطرح شده و کلیپ‌هایی نیز در این زمینه منتشر شده است که ما تمام آن کلیپ‌ها را به دقت بررسی کردیم و بر این اساس می‌توانم اعلام کنم چنین مسئله‌ای به هیچ عنوان صحت ندارد.

وی بیان کرد: تا این لحظه مستندی مبنی بر اینکه در منطقه‌ای از کشور، خاک قاچاق می‌شود، به بنده نرسیده است.

هر تن خاک ایران چند تومان قاچاق می‌شود؟

اسماعیل کهرم، مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست درباره نحوه قاچاق خاک گفت: جای تاسف دارد که قاچاق خاک مدت هاست انجام می‌گیرد و در مقابل یک تن خاک با ارزش تنها مبلغ هشت دلار (به دلار امروز حدود ۸۴ هزار تومان) به صادرکنندگان تعلق می‌گیرد و باید از کسانی که در این کار دست دارند پرسید که آیا هشت دلار ارزش این را دارد که خاک مملکت را از بین ببرید و به محیط زیست آسیب های جدی وارد کنید؟

این بوم‌شناس و فعال محیط زیست ادامه داد: اطلاع دارم که در منطقه ای بین نوبندیان و چابهار عده ای که معلوم نیست وابسته به کدام نهاد یا سازمان هستند با استقرار چندین ایستگاه و گذاشتن چندین بولدوزر کامیون مقادیر زیادی خاک را به بندر دریای مکران می‌رسانند و از آنجا سوار لنج می‌کنند و به کشورهای حاشیه خلیج فارس می‌رسانند و در آنجا برای ساخت جزایر مصنوعی نخلیون در امارات استفاده می‌کنند به طوری که نزدیک به ۸۰ کیلومتر با استفاده از خاک ایران ساحل‌سازی کرده اند.

کهرم در مورد آسیب های زیست محیطی که قاچاق خاک به محیط زیست می‌زند گفت: عمق خاک کشاورزی نزدیک به ۳۰ سانتی متر است و درون خاک موجودات زنده ای هستند که با برداشتن سطحی خاک می‌میرند و این باعث می‌شود گیاهان رشد نکنند و باعث تبدیل زمین های دایر به بایر شود.

چه کسانی پشت ماجرای قاچاق خاک هستند؟

منوچهر گرجی، رئیس انجمن علوم خاک ایران نیز گفته است: قاچاق خاک حقیقت دارد اما کسی نمی‌داند که چه کسانی پشت این ماجرا هستند و لازم است سازمان های مربوطه مقابل این مسئله بایستند. البته هنوز لایحه حفاظت از خاک به تصویب نهایی مجلس نرسیده است و فعلا در حال رفت‌وآمد به شورای نگهبان است اما معاونت وزارت جهاد کشاورزی به عنوان نهاد متولی نامه هایی به گمرک منتشر کرده که جلوی صادرات گرفته شود اما اینکه گمرک تا چه حد در این کار موفق بوده است را باید از خودشان پرسید.

گرجی ادامه داد: این روزها شایعاتی هم که راجع به قاچاق خاک یا صادارت آن شنیده می‌شود که خاک کشور را به هلند و کشورهای خلیج فارس می‌فرستند که درباره این مسئله مسئولان گمرک، نیروی انتظامی و قوه قضائیه باید پاسخ دهند که صحت دارد یا خیر.

توضیحات گمرک

اما سعید احمد خانی سخنگوی گمرک کشور بیان کرد: قاچاق خاک چیزی نیست که دیده نشود چرا که در تناژ بالا صورت می‌گیرد و قابل پنهان کردن نیست اما از زمانی که صادرات خاک ممنوع شد وزارت جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست با گمرک نامه‌نگاری کردند که مجوزی برای صادرات صورت نگیرد و تا به حال هم اسنادی مبنی بر انجام صادرات خاک به گمرک ارائه نشده است.

این مقام مسئول در گمرک ادامه داد: در گذشته صادرات خاک ممنوع نبود و از خاک ایران برای ساخت جزایر مصنوعی کشورهای حاشیه خلیج فارس مورد استفاده قرار می‌گرفت اما از زمانی که دولت صادرات آن را ممنوع کرد کنترل آن در دستور کار قرار گرفت و کسانی هم که ادعا می‌کنند قاچاق خاک همچنان ادامه دارد مسلما می‌دانند که این کار از مبادی قانونی و مجاز مرزی صورت نمی‌گیرد و شامل خورهایی است که با لنج ها تردد می‌کنند و نهادهای نظارتی دیگر که مرزهای دریایی را کنترل می‌کنند باید در این زمینه پاسخگو باشند.

خاک هرمز ارزش صادراتی زیادی دارد

خانی در مورد صادرات خاک هرمز به دیگر کشورها گفت: در جزیره هرمز معادنی وجود دارد که به طور خاص به صادرات مواد معدنی و خاک این منطقه می‌پردازند و از آنجایی که خاک هرمز از لحاظ مواد معدنی بسیار غنی است لذا ارزش صادراتی بالایی دارد و صادرات آن هم ممنوع نیست، مثلا رنگ دانه های موجود در خاک هرمز به فرانسه می‌رود تا در صنعت رنگ‌سازی خودروهای این کشور به کار آید و یا به هلند می‌روند تا در صنعت ساخت و ساز استفاده شود.

وی با اشاره به صادرات خاک به بهانه صادرات گل نیز بیان کرد: برخی ها می‌گویند صادرکنندگان گل به بهانه صادرات، خاک را صادر می‌کنند. البته این تا حدی درست است چرا که صادرکنندگان گل و گیاه که نمی‌توانند گل را بدون خاک صادر کنند اما اگر سوء استفاده هایی هم در این میان دیده شده باید اتحادیه صادرکنندگان گل خاطیان را به گمرک معرفی کند.

قاچاق میلیاردها تن خاک از مبادی گمرک!

اظهارات سخنگوی گمرک کشور در حالی است که پدرام سلطانی، نایب رییس اتاق بازرگانی ایران چندی پیش با انتشار توئیتی مدعی شده بود که میلیاردها خاک ایران در قالب سیمان از مبادی گمرک کشور در حال قاچاق است و ما بی تفاوتیم.

او در این باره نوشته بود: ‏«ایران بالاترین میزان ‎فرسایش خاک را در دنیا دارد. ‎خاک ایران به کشورهاى جنوب خلیج فارس قاچاق مى شود. از سوی دیگر ده‌ها هزار میلیارد تومان بودجه نظامى در سال صرف مى کنیم که دشمن یک وجب از خاک کشور را نگاه چپ نکند اما در برابر از دست رفتن میلیاردها تن از خاک ایران در سال بى تفاوتیم اما خاک ایران در قالب سیمان و از مبادی گمرکی قاچاق می‌شود. این در حالیست که بخش عمده‌ای از خاک معدنی ایران با قیمت‌های اندک به صورت قانونی صادر می‌شود.»

عده‌ای درباره قاچاق خاک جوسازی می‌کنند

در این راستا، برخی کارشناسان معتقدند که مطرح کردن مباحثی مانند قاچاق بیشتر توجه به حواشی و فاصله گرفتن از مسائل اصلی خاک کشور است، مسائلی که بی توجهی نسبت به آنها منجر به ایجاد چالش‌های جدی برای خاک شده و احتمال ایجاد بحران‌های بزرگ‌تر وجود دارد. در همین زمینه جهانبخش میرزاوند مدیرکل دفتر خاک وزارت جهاد کشاورزیدرباره مباحث مطرح شده مبنی بر قاچاق خاک از کشور گفت: بنده به عنوان مسئول اجرایی این حوزه تاکنون گزارش مستندی مبنی بر اینکه خاک کشاورزی قاچاق می‌شود، دریافت نکرده‌ام و تاکنون موردی نبوده که یک محموله خاک قاچاق توسط پلیس ضبط و به ما تحویل داده شود.

وی ادامه داد: وزارت جهاد کشاورزی تاکنون حتی برای خروج یک کیلوگرم خاک کشاورزی نیز مجوز صادر نکرده و موردی نیز درباره قاچاق آن گزارش نشده بنابراین احتمال می‌دهیم عده‌ای در این زمینه جوسازی می‌کنند.

 مدیرکل دفتر خاک وزارت جهاد کشاورزی افزود: ما نیز مانند شما از رسانه‌ها چنین خبرهایی را می‌شنویم و از مطرح‌کنندگان آن درخواست می‌کنیم که اگر مستنداتی دارند، ارائه کنند تا پیگیری نمائیم.

این مقام مسئول اضافه کرد: کلیپ‌هایی نیز در فضای مجازی پخش شده بود که ما آنها را پیگیری و بررسی کردیم و مشخص شد که خاک‌های موجود در کلیپ‌های مذکور، خاک صنعتی بوده که این نوع خاک‌ها قانون خاص خود را برای صادرات دارد.

دستورالعمل جابجایی خاک در حال تدوین است

وی با اشاره به اینکه وزارت جهاد کشاورزی برای پیشگیری از قاچاق خاک در حال تدوین دستورالعمل جابجایی خاک است، گفت: بر این اساس جابجایی خاک در کشور حتی درون شهرها ضابطه‌مند و برای حمل‌کننده آن بارنامه صادر می‌شود و در چنین شرایطی وقتی که مبدا و مقصد و میزان جابجایی براساس مجوز صادره از طرف دستگاه‌های ذی ربط مشخص باشد پلیس نیز می‌تواند محموله را به راحتی رصد کند و از حمل کننده بارنامه و یا مجوزهای لازم را مطالبه کند.

میرزاوند گفت: بر این اساس کاربرگی برای کامیون حامل خاک صادر خواهد شد که در آن مقدار و میزان جابجایی و هدف آن باید کاملاً مشخص باشد.

وی با اشاره به اینکه در حال حاضر کامیون‌هایی که داخل شهرها تردد و خاک را جابجا می‌کنند به دلیل اینکه برای آنها بارنامه صادر نمی‌شود، پلیس نیز نمی‌تواند آنها را بررسی کند، گفت: با ابلاغ آئین‌نامه جابجایی خاک و صدور کاربرگ، و ساماندهی جابجایی خاک از امکان قاچاق این کالا جلوگیری خواهد شد.

این مقام مسئول در وزارت جهاد کشاورزی توضیح داد: قرار است این وزارتخانه با معاونت عمرانی وزارت کشور تفاهمنامه‌ای را به امضا برساند که بر اساس آن، خاک‌هایی که در حفاری شهری و خاک برداری ناشی از ساخت و سازها و تجدید بناها قابلیت کشت داشته باشند در خارج از شهر دپو و غنی‌سازی شوند تا بعداً بتوانند برای کشت در فضای سبز مورد استفاده قرار گیرند.

میرزاوند، دلیل این کار را جلوگیری از مصرف خاک‌های درجه یک کشاورزی در فضای سبز عنوان کرد و افزود شهرداری‌ها با این کار خاک مورد نیاز توسعه فضای سبز خود را از همین خاک‌های ناشی از خاک برداری تأمین و در صیانت از منابع خاک کشاورزی که امنیت غذایی کشور به آن وابسته است مشارکت خواهند داشت.

وی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا احتمال دارد کامیون‌هایی که در حال حاضر خاک را جابجا می‌کنند و به دلیل عدم وجود بارنامه، پلیس نمی‌تواند آنها را بررسی کند، حامل خاک قاچاق باشند؟ گفت: ما نمی‌توانیم براساس احتمالات صحبت کنیم و نظر بدهیم؛ برای صحبت کردن درباره مسئله مهمی مثل قاچاق خاک باید مستندات کافی وجود داشته باشد.

۷ چالش بزرگ خاک

میرزاوند در ادامه با اشاره به اینکه در حال حاضر خاک کشور ما با هفت چالش عمده مواجه است، گفت: فرسایش، آلودگی، تغییر کاربری، شوری، فشردگی، فروچاله‌ها، کاهش حاصلخیزی، کمبود ماده آلی خاک و ریزگردها از جمله این چالش‌ها است که خاک کشور را به سوی نابودی می‌برد. در این میان عده‌ای به جای اینکه به این مسائل مهم و بحران‌زا توجه کنند، به حاشیه‌ها چسبیده‌اند و آنها را بُلد می‌کنند.

این مقام مسئول با بیان اینکه اگر کسی دوست دارد برای خاک کشور کاری انجام دهد باید روی این هفت مورد تمرکز کند، افزود: در استان اصفهان سالی ۱۶ سانتیمتر از خاک نشست می‌کند و در فسا فارس نیز منطقه‌ای وجود دارد که زمین آنجا دهان باز کرده و مرتب در حال گود شدن است در اکثر دشت‌های کشور بخاطر برداشت بی رویه آب زیر زمینی این اتفاق رخ داده یا در حال رخ دادن است و یا در آینده نزدیک رخ خواهد داد.

وی با اشاره به اینکه بحث تخریب خاک در کشور بسیار جدی است، گفت: در «دشتیاری» منطقه سیستان و بلوچستان فرسایش گالی یا خندقی در حال اتفاق افتادن است و برخی از باغات به عمق سه تا چهار متر توسط سیلاب کنده و بُرده شده و الان گودال‌های سه چهار متری جای آن باغ‌ها باقی مانده است.

میرزاوند با اشاره به اینکه عده‌ای در کشور ما شتر را گم کرده و دنبال افسار آن می‌گردند، اضافه کرد: ما برای تمام این مشکلات خاک برنامه مدون تدوین کردیم اما نه کارشناس متخصص داریم و نه پول انجام آن را.

۳ سال است از سازمان برنامه درخواست بودجه کرده‌ایم اما حتی تقاضای ما را بررسی نکرده‌اند

مدیرکل دفتر خاک وزارت جهاد کشاورزی با بیان اینکه از کل کارشناسان متخصص در وزارت جهاد کشاورزی فقط چهار درصد آنها در حوزه خاک تخصص دارند و خاک‌شناس هستند، گفت: بودجه حفاظت از خاک کمترین بودجه ممکن است و متأسفانه حمایت لازم از آن نمی‌شود.

وی تصریح کرد: سه سال است که ما از سازمان برنامه و بودجه درخواست کرده‌ایم برای خاک بودجه‌ای را در نظر بگیرد تا در زمینه پایش خاک از آلودگی‌ها، ارتقا ماده آلی، شناسایی قدرت حاصلخیزی، آزمون خاک، برآورد نیاز کودی، تهیه نقشه مدیریت پذیر خاک و زهکشی خاک‌های شور اقدامات لازم انجام گیرد و این درخواست طی سه سال گذشته با امضای سه وزیر متفاوت وزارت جهاد کشاورزی به همراه پیوست مستندات لازم فرستاده شده اما سازمان برنامه و بودجه حتی تقاضای ما را مورد بررسی هم قرار نداده است. نمی‌دانم اگر اختصاص بودجه به خاک که مادر تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی است در اولویت نیست چه چیزی اولویت دارتر از این مسئله در کشور می‌تواند باشد.

وی گفت: استدعای من از مقامات مسئول محترم این است که قبل از آنکه دیر شود اقدامی کنند. وگرنه بعد از ظهور بحران تشکیل کمیته بحران نوشداروی بعد از مرگ سهراب خواهد بود.